نقش اسوه ها و الگوها در رشد اخلاقی انسان

یک گرایش فطری در بشر هست که قهرمانی داشته باشد که الگوی او در زندگی باشد. قهرمانی با کمالات فروان و  ویژگی های برجسته که دیگران فاقد آن هستند. چنین گرایشی در ابعاد اجتماعی هم مطرح است به همین دلیل است که هر ملتی قهرمان و اسطوره ای هر چند خیالی دارد که بخشی از هویت آن جامعه را تشکیل می دهد.

این گرایش نقش مهمی در صعود و نزول اخلاق در بشر دارد. وقتی قهرمان پوشالی باشد یا قهرمانی اش را مدیون معیارهای  مبتذل و سطح پایین جامعه باشد الگو قرار دادنش  در بهترین حالت، انسانی می سازد مثل خودش مبتذل.

پس ضروری است که هم معیارهای صحیح و ارزشمند را شناخت و هم الگویی که با آن معیارها هماهنگ باشد.  دین اسلام برای پیروانش شخص نبی اکرم (ص) را به عنوان الگو و اسوه معرفی می نماید: «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللَّهِ اسْوَهٌ حَسَنَهٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الآخِرَ وَ ذَکَرَ اللَّهَ کَثیراً»[1]

آیت الله مکارم شیرازی در تفسیر این آیه می گوید: «این آیه  ناظر به جنگ احزاب است؛ به نکته مهمّی اشاره می کند و آن این که علی رغم ضعفها و بی تابیها و بدگمانیهای بعضی از تازه مسلمانان در این میدان نبرد عظیم، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مانند کوهی استوار، مقاومت و ایستادگی کرد؛ از آرایش جنگهای صحیح و انتخاب بهترین روشهای نظامی لحظه ای غافل نمی ماند و در عین حال از راههای مختلف برای ایجاد شکاف در جبهه دشمن از پای نمی نشست؛ همراه دیگر مؤمنان کلنگ به دست گرفت و خندق کند، و برای حفظ یارانش با آنها مزاح و شوخی می کرد؛ برای دلگرم ساختن مؤمنان، آنان را به خواندن اشعار حماسی تشویق می نمود؛ آنی از یاد خدا غافل نبود، و یارانش را به آینده درخشان و فتوحات بزرگ نوید می داد. همین امور سبب حفظ جمعیّت اندک مسلمین در برابر گروه عظیم احزاب که از نظر ظاهری کاملًا برتری داشتند، شد؛ این ایستادگی و مقاومت عجیب سرمشقی برای همه بود.قرآن می فرماید: «رسول خدا (در میدان جنگ احزاب) اسوه نیکویی بود برای آنها که امید به خدا و روز رستاخیز دارند، و خدا را بسیار یاد می کنند.» نه تنها در میدان جنگ احزاب که مصداق جهاد اصغر محسوب می شد، پیغمبر صلی الله علیه و آله اسوه و الگو بود، بلکه در میدان جهاد اکبر و مبارزه با هوی و هوسهای نفسانی و تهذیب اخلاق نیز اسوه و سرمشق بسیار مهمّی بود؛ و آن کسی که بتواند گام در جای گامهای آن بزرگوار بنهد، این راه پر فراز و نشیب را با سرعت خواهد پیمود. قابل توجّه این که در این آیه، علاوه بر مسأله ایمان به خدا و روز جزا (لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الآخِرَ)، روی یاد خدا نیز تکیه شده است، و با ذکر جمله (وَ ذَکَرَ اللَّهَ کَثیراً) نشان می دهد آنها که بسیار به یاد خدا هستند، از هدایتهای چنین پیشوایی الهام می گیرند، زیرا ایمان و ذکر خدا، آنها را متوجّه مسؤولیّتهای بزرگشان می کند؛ در نتیجه به دنبال رهبر و پیشوایی می گردند، و کسی را بهتر از رسول خدا صلی الله علیه و آله برای این کار نمی یابند»[2]

[1]سوره احزاب، آیه 21

[2].اخلاق در قرآن، جلد 1، ص371